“ඓතිහාසික යෝධ ඇළ, යෝධ ඇළ ගම්මානය සහ
පුරාවිද්‍යා උරුම සංරක්ෂණය”
ආචාර්ය දර්ශන බණ්ඩාර
ඉන්දික බණ්ඩාර
1. හැඳින්වීම
අනුරාධපුරයේ රජ කළ ධාතුසේන රජු (ක්‍රි.ව. 453-473) විසින් ඉදි කරන ලද රජරට වාරි තාක්ෂණයේ සුවිශේෂී ලක්‍ෂණ විශද කරන ඓතිහාසික නිර්මාණයක් ලෙස “යෝධ ඇළ” හැඳින්විය හැකි ය. කලා වැවෙහි සිට තිසා වැව දක්වා ගංගා දෑලේ පිහිටි වැව් ගණනාවකට ජලය සපයන සැතපුමට අඟලක බැස්මට ගළා ගිය යෝධ ඇළ වර්තමානය වන විට ජාතියට අහිමි වී යන පුරාවිද්‍යා උරුමයක් බවට පත් ව ඇත. විශේෂයෙන් ම මහවැලි සංවර්ධන ව්‍යාපෘතිය යටතේ අලුතින් ඉදි කළ ජය ගඟ හේතුවෙන් යෝධ ඇළෙහි බොහෝ කොටස් අභාවිතයට පත් වීම නිසා විනාශයට ලක් විය. එප්පාවල සහ එළියදිවුල්වැව යන ගම්මාන ආශ්‍රිත ව යෝධ ඇළෙහි අතහැර දැමූ කොටසෙහි පිහිටි ඉවුරු කපා දමමින් අදාළ ප්‍රදේශවල ජනතාව යෝධ ඇළ තුළ නව ගම්මානයක් මීට වර්ෂ 20-30 කට පෙර ඉදි කරගෙන ඇත. “යෝධ ඇළ ගම්මානය” නම් මෙම ගම්මානයෙහි ජනාවාස ව්‍යාප්තියත් සමග යෝධ ඇළෙහි ඉතිරි ඉවුරු කොටස් සහ ජලය ගළා ගිය ගමන් මාර්ගය විනාශයට ලක් වී ඇත. නිවාස ඉදිකිරීම, ව්‍යාපාරික ස්ථාන ඉදිකිරීම සහ ළිං ඉදිකිරීම මගින් යෝධ ඇළ අවහිර වී ඇති නමුත් වර්ෂා කාලවල දී පැරණි ගමන් මාර්ගයෙහි ජලය ගළා ගොස් යෝධ ඇළ ගම්මානයෙහි ජනතාවට විවිධ දුෂ්කරතාවලට මුහුණ දීමට සිදු වී ඇත. යෝධ ඇළෙහි පිටාර ජලය ගැළීමට බ්‍රිතාන්‍ය පාලන සමයෙහි ඉදිකළ ඉපැරණි ගල් සොරොව්වක් සහ එම ස්ථානයෙහි ම පැරණි යුගයෙහි ඉදිකළ ගල් සොරොව්වක නටබුන් ද විනාශ වෙමින් යන අන්දම 2013 වර්ෂයෙහි මුල සිදුකළ ක්ෂේත්ර අධ්‍යයනයේ දී හඳුනා ගත හැකි විය. වර්තමාන රජය 2010 වර්ෂයේ දී යෝධ ඇළ පුනර්ජීවන වැඩසටහනක් සඳහා මුල්ගල තබා තිබුණ ද, පුරාවිද්‍යා උරුම සංරක්ෂණය සහ ජනාවාස ව්‍යාප්තිය පිළිබඳ ව පැහැදිලි ගැටලු ගණනාවක් මෙම ප්‍රදේශයෙහි හඳුනාගත හැකි විය. ඉපැරණි යෝධ ඇළෙහි ඉදිකොට ඇති යෝධඇළ ගම්මානය ආශ්‍රිත ව පැන නැඟී ඇති පුරාවිද්‍යා ගැටලු පිළිබඳ අපගේ අවධානය යොමු වේ.
2. යෝධ ඇළේ ඉතිහාසය හා යෝධ ඇළ ගමන් මාර්ගය
කලා වැවේ සිට අනුරාධපුරයේ තිසා වැවට ජලය ගෙන යමින් ඒ අතර පෙදෙසටත් ජලය සැපයූ දිගින් සැතපුම් පනස් හතරක් වන ජයගඟ නමැති යෝධ ඇළ කර වූ කාලය පිළිබඳ ව වංසකතාවල කිසිවක් සඳහන් කර නැති හෙයින් එය ද කලා වැව කරවූ වකවානුව තුළ ම කරවන ලදැයි සැලකිය හැකි ය(පරණවිතාන, 1964:341). තිසා වැවේ ජල ප්‍රමාණය ධාතුසේන රජු දවස වැඩි කර ගැනීමට අවශ්‍ය වන්නට ඇත්තේ අගනුවර වැඩිවන ජනගහන අවශ්‍යතා පරිදි විය හැකි ය. රජරට රාජධානි සමයේ ඉතා වැදගත් වූ මෙම ඇළ මාර්ගය එහි විනාශයත් සමග පරිහානියට පත්විය. නැවත යෝධ ඇළ ප්‍රකෘතිමත් වන්නේ ඉංග්‍රීසී පාලන සමයේ දී ය. 1877-1886 දක්වා ඉංග්‍රීසීන් සිදු කරන ලද යෝධ ඇළ ප්‍රතිසංස්කරණ සඳහා ඔවුන් රුපියල් 245585 ක් වියදම් දරා ඇති අතර ඇළ මගින් ගම් වැව් හැටහයකට ජලය සපයා ඇත. මෙම ඇළේ නඩත්තුව හා ඇළ බැම්ම සුද්ධ කිරීම ගම්සභා නීතිය අනුව වැව් ජලයෙන් වගා කරන ගොවියාට පවරා ඇත(කරුණානන්ද, 2005:88)යෝධ ඇළ පිළිබඳ ව 1886 අංක 29 දරන සැසි වාර්තාව 1891 අංක එක දරන සැසි වාර්තාව සහ 1890 අංක දාහතර දරන සැසි වාර්තාවල තොරතුරු ඇතුළත් ය. එතැන් සිට ඉංග්‍රීසීන් නඩත්තු කළ මෙම ඇළ මාර්ගය නුවරකලාවියේ බහුතර ගොවි ජනතාවට ආශිර්වාදයක් විය.
“කලා වැවේ සිට තිසා වැව දක්වා සැතපුමට අඟලක බැස්මකින් ගලා බස්නා යෝධ ඇළ හෙළ වාරි තාක්ෂණ ශිල්පයේ මහඟු දායාදයක් ලෙස” ඉතිහාසඥයන් හා පුරාවිද්‍යාඥයන් දැනුදු තම අනාගත පරපුරට උගත්වති. යෝධ ඇළේ විශ්මය ජනක ගලා බැස්ම පිළිබඳ ව උදම් අනන බොහෝ දෙනෙක් එය ස්වභාවික නො වූ මරණයකට පත්ව ඇති බවක් නොදනිති. ඒ පිළිබඳ ව අපගේ අවධානය යොමු කිරීමේ දී යෝධ ඇළ ගමන් ගන්නා ගමන් මග විමසා බැලීම මූලික ව වැදගත් වේ.
කලා වැවෙන් ඉපැරණි යෝධ ඇළ පටන් ගන්නා සොරොව්ව පිහිටා ඇත්තේ සුප්‍රසිද්ධ විජිතපුර පන්සලට දකුණු දෙසිනි. විජිතපුර පන්සල අසල පිහිටි දහයියා කන්දේ දකුණු දෙසින් පැරණි යෝධ ඇළ ගලා බසින අතර මහවැලි සංවර්ධන ව්‍යාපාරය යටතේ ඉදි කළ නව ජය ගඟ උතුරු දෙසින් ගලා බසී. යෝධ ඇළ කලාකරඹෑව පසු කර මද දුරක් ගලා බසින අතර “අස්වැද්දුම” ප්‍රදේශයේ අමුණක් දක්නට ඇත. එයින් ගලා යන ජලය දඹේවටුන හරහා කටියාව වැවට සමෝච්ඡ රේඛානුකූල ඇළකින් ගලා යයි. යෝධ ඇළ ඉපලෝගම කුඩා වැව් දෙකකට හා කඩියන්ගල්ල වැවට ජලය සපයමින් කුඹුක් වැවට ගලා යයි. යෝධ ඇළට සමාන්තර ව ගලා බසින ජය ගඟ ඇතැම් ස්ථානවල දී යෝධ ඇළට මදක් මෑත් ව ගමන් ගනී. කුඹුක් වැවේ දී මෙම ඇළ මාර්ග දෙක එකතු වේ.
කුඹුක් වැවේ සිට මෙම ඇළ මාර්ග දෙකේ ම ජලය ගලා යන්නේ පැරණි යෝධ ඇළ මාර්ගය ඔස්සේ බව සරල ව සඳහන් කළ හැකි ය. ඒ අනු ව මෙම ඇළ මාර්ගය ප්‍රදේ ශයේ වැව් කීපයකට වැටෙමින් ඒවා ජලයෙන් පුරවමින් ඉදිරියට ගලා යෑම සිදුවේ.කිරලෝගම වැවෙන් නිකුත් වන ජලය නව ජය ගඟ හන්දිය නම් වූ ස්ථානයෙන් ඇළ මාර්ග දෙකකට බෙදේ.
- පැරණි යෝධ ඇළ - නව ජය ගඟ සොරොව්වේ සිට ආරම්භ වී පැරණි ගමන් මග දිගේ තිරප්පනේ රත්මලේ හරහා තිසා වැවට ජලය ගෙන යයි.
- නව ජය ගඟ - තලාව, කරගඟ වැව පසු කරමින් නොච්චියාගම ප්‍රදේශයෙන් එපිට පළාත්වල මහවැලි ගම්මානවලට, කුඩා ඇළවල්වලට බෙදී ජලය සපයයි.
නව සංවර්ධන ව්‍යාපාර නිසා යෝධ ඇළේ ගමන් මග ජය ගඟේ ආක්‍රමණයට හසු වූ බව පැහැදිලි ය. එම නිසා නව ජයගඟේ වතුර යෝධ ඇළ දිගේ ඇතැම් තැන්වලට ගෙන යන අතර තවත් බොහෝ තැන්වල දී යෝධ ඇළ හුදකලා වන අන්දම නිරීක්ෂණය කළ හැකි විය.
3. “යෝධ ඇළ ගම්මානය” පිළිබඳ මූලික ගවේෂණය
පැරණි යෝධ ඇළ ගලා ගිය ප්‍රදේශය පිළිබඳ ව අධ්‍යයනය 2013 වර්ෂයේ ජනවාරි - පෙබරවාරි මාසවල දී සිදු කරන ලදී. ඒ අනුව යෝධ ඇළේ පැරණි ගමන් මාර්ගය පිළිබඳ ව අවධානය යොමු කළ අතර එහි මධ්‍ය නිමිනය කෙරෙහි වැඩි අවධානයක් ලබාදෙන ලදි. 1977 කඩිනම් මහවැලි සංවර්ධන ව්‍යාපෘතිය අනුව පැරණි යෝධ ඇළ අභාවිතයට ගොස් නව ජයගඟ ක්‍රියාත්මක වන අන්දම හඳුනාගත හැකි විය (බණ්ඩාර, 2012: 349). යෝධ ඇළ ගලා ගිය ඉපැරණි ගමන්මඟ ආශ්‍රිත පැරණි ජනාවාස දෙකක් වූ එප්පාවල, එලියදිවුල්වැව අතර ප්‍රදේශය අපගේ ගවේෂණයට ලක් විය. එප්පාවල නගර සීමාවේ පිහිටි ඉහළ සියඹලෑවේ සිට යෝධ ඇළේ බැම්ම දිවුල් වැව ප්‍රදේශය දක්වා තවමත් දැකිය හැකි අතර එය මාර්ගයක් ලෙස ප්‍රදේශවාසීන් භාවිතා කරයි (ක්ෂේත්ර අධ්‍යයන දත්ත, 2013). යෝධ ඇළ බැම්මෙන් ඇතුළත ප්‍රදේශය ගම්මානයක් බවට පත්ව ඇති අතර එහි පවුල් 170 ක් හා 400 කට අධික ජනගහනයක් පදිංචි ව සිටිති (අනූෂා සඳමාලි, ග්‍රාම නිලධාරි, සම්මුඛ සාකච්ඡාව, 2013). යෝධ ඇළේ පිහිටි “යෝධ ඇළ ගම්මානය” ආශ්‍රිත අපගේ ගවේෂණය මඟින් හඳුනාගත් කරුණු කෙරෙහි අවධානය යොමු කිරීම වැදගත් වේ.
3.1. අරමුණු
කඩිනම් මහවැලි සංවර්ධන ව්‍යාපෘතිය නිසා නව ජය ගඟ ඉදිකිරීමෙන් පසු ව ශතවර්ෂ ගණනාවක් පැවති යෝධ ඇළ විනාශයට පත්වීම පිළිබඳ ව බොහෝ ලාංකිකයන් නොදැන සිටීම අභාග්‍ය සම්පන්න කරුණකි. නව ජයගඟ නිසා අතහැර දමන ලද දේශීය පුරාවිද්‍යා උරුමයක් වන යෝධ ඇළේ ඉවුරු ප්‍රදේශ තවමත් ඉතිරි ව පවති. එම ප්‍රදේශයන් අධ්‍යයනයට ලක් කිරීම මගින් යෝධ ඇළේ වම් ඉවුරේ දැනට ඉතිරි ව ඇති ඉවුරු කොටස් හා ඒවායේ පුරාවිද්‍යාත්මක වටිනාකම් හඳුනාගැනීමට මෙහි දී උත්සාහ ගත් අතර ඒ කෙරෙහි මානව බලපෑම පිළිබඳව ද අපගේ අවධානය යොමු විය. මෙම අධ්‍යයනය මගින් යෝධ ඇළ ගම්මානයට අයත් ඉවුරු කොටස් හා යෝධ ඇළ ගලා ගිය ගමන් මාර්ගයට සිදු ව ඇති විනාශ පිළිබඳ ව හඳන්වා දීමට උත්සාහ ගත් අතර සංවර්ධන ව්‍යාපෘතියක පසුකාලීන බලපෑම් කෙරෙහි වැඩි අවධානයක් යොමු විය. යෝධ අළ ගම්මානයේ ජනතාව පුරාවිද්‍යා උරුමය හා සංවර්ධනය අතර පීඩනයට ලක්වන අන්දම පැහැදිළි කිරීමට ද අප උත්සාහ දරා ඇත.
3.2. ගවේෂණයේ වැදගත්කම
යෝධ ඇළ ගම්මානය පිළිබඳ පුරාවිද්‍යා ගවේෂණය මගින් පුරාවිද්‍යා උරුමයන් මුහුණ දෙන ප්‍රායෝගික ගැටලු හඳුනාගැනීම කෙරෙහි අවධානය යොමු කරවීම අධ්‍යයනයේ වැදගත්කමක් ලෙස හඳුන්වා දිය හැකි ය. එමෙන් ම සංවර්ධන ප්‍රතිපත්තියක් නිසා අභාවිතයට ගිය පුරාවිද්‍යා භූමියක් පිළිබඳ ව රජයේ නිසි පසු විපරමක් සිදු නොවීම හේතුවෙන් පදිංචි වූ ජන කණ්ඩායමකට පසු කාලීන ව බලපාන ලද සමාජ ආර්ථික ප්‍රශ්න කෙරෙහි අපගේ අවධානය යොමු වීම ද මෙහි දී වැදගත් වේ. මෙම ගවේෂණයේ පවත්නා කාලීන වැදගත්කම වන්නේ විනාශ වෙමින් යන යෝධ ඇළ පිළිබඳ ව අවසාන සාක්ෂි පුරාවිද්‍යාත්මක ව ගවේෂණයට ලක් කිරීම යි. මෙම අධ්‍යයනය මගින් පැරණි යෝධ ඇළේ ඉතිරි ව පවත්නා ඉවුරු කොටස් හඳුනා ගැනීමට හා ඒවාට සිදුවන විනාශය වාර්තා කිරීමට උත්සාහ ගැනීම මෙම ගවේෂණයේ වැදගත්කම ඉහළ නංවයි. දැනට ඉතිරි ව ඇති ඉවුරු කොටස් පිළිබඳ ව පුරාවිද්‍යාත්මක ව ගැඹුරු හැදෑරීමකට මග පෙන්වීමට සහ අනාගත පරපුර වෙනුවෙන් සුරක්ෂීත කිරීම සඳහා කරුණු ගෙනහැර දැක්වීම අධ්‍යයනයේ වැදගත්කමක් වනු ඇත. සංවර්ධනය හා පුරාවිද්‍යා උරුම කළමනාකරණ අතර ජනතාවගේ හා පාලකයන්ගේ භූමිකාව කුමක් විය යුතු ද යන ප්‍රස්තුතය පිළිබඳ කතිකාවතක් නිර්මාණය කිරීමට මෙම අධ්‍යයනය හේතුපාදක වනු ඇතැයි අපේක්‍ෂා කළ හැකි ය.
3.3. අධ්‍යයන ක්‍රමවේදය
මෙම අධ්‍යයනය සඳහා යොදා ගන්නා ලද ක්‍රමවේදය ක්ෂේත්ර සමීක්ෂණ ක්‍රමවේදය යි. ඒ අනුව යෝධ ඇළ ගලා ගිය පැරණි ගමන් මාර්ගය පිළිබඳ ව සිතියම් ආශ්‍රිත ව කරුණූ සොයා බලා එම ගමන් මාර්ගය හඳුනා ගැනීම මූලික ව සිදු විය. ඉන් අනතුරු ව අදාළ ක්ෂේත්‍රයේ පිහිටි පුරාවිද්‍යා අවශේෂ කෙරෙහි අවධානය ලබා දී ඇළ මාර්ගය ඔස්සේ ගවේෂණය සිදු කරන ලදි. කැකිරාව-අනුරාධපුර ගමන්මාර්ගයේ එප්පාවල පසු කළ විට හමු වන ඉහළ සියඹලෑවේ සිට දිවුල් වැව දක්වා ක්ෂේත්‍රය මෙහි දී අපගේ ගවේෂණයට ලක් විය. යෝධ ඇළ ගම්මානය ලෙස හඳුන්වන මෙම ප්‍රදේශයේ දැනට ඉතිරි ව ඇති යෝධ ඇළේ ඉවුරු කොටස් හා ඒවාට මෑත කාලීන ව මනුෂ්‍ය ක්‍රියා නිසා සිදු වී ඇති බලපෑමේ තීවුරතාව (සපච්ජඑ දf එයැ රුජැබඑ ිසඑැ පදාසසෙජ්එසදබ) වාර්තා කිරීම මෙහි දී සිදුවිය. යෝධ ඇළ ගම්මානයේ පුරාවිද්‍යාත්මක වටිනාකම සහ ජනාවාසකරණයෙන් පසු ගම්මානයේ ජනතාව වියැකී යන පුරාවිද්‍යා උරුමයක් වෙනුවෙන් මුහුණදෙන ගැටලු පිළිබඳ ව කරුණු හඳුනා ගැනීමට සම්මුඛ සාකච්ඡා ක්‍රමවේදය ද මෙහි දී අප විසින් භාවිතා කරන ලදී. ඒ අනුව රාජ්‍ය නිලධාරීන් හා ග්‍රාමීය ප්‍රජාව පුරාවිද්‍යා උරුමය සහ සංවර්ධනය පිළිබඳ දක්වන ලද අදහස් අපගේ අවධානයට යොමු විය.
4. යෝධ ඇළ ගම්මානයේ පුරාවිද්‍යාත්මක වැදගත්කම
4.1 අධ්‍යයන ක්ෂේත්‍රයේ පැතිරීම
මෙම අධ්‍යයනයේ දී යෝධ ඇළ ආශ්‍රයෙන් ඉදි වූ යෝධ ඇළ ගම්මානය පිළිබඳ අවධානය යොමු වූ අතර යෝධ ඇළේ ඉතිරි ව ඇති කොටස් පිළිබඳ ව කරුණු හඳුනා ගැනීමට හැකි විය. ඉහළ සියඹලෑව අවසානයේ සිට දිවුල් වැව නව පොස්පේට් මාවත දක්වා කි.මී. 2 කට ආසන්න යෝධ ඇළ ගමන්ගන්නා ගමන් මාර්ගයෙහි දක්නට ලැබුණු යෝධ ඇළ ගමෙහි පුරාවිද්‍යා අවශේෂ කෙරෙහි මෙහි දී විශේෂ අවධානය යොමු කරවනු ලැබේ. යෝධ ඇළ ගම්මානයේ අධ්‍යයන ක්ෂේත්‍රයට අයත් ප්‍රධාන ක්ෂේත්ර තුනක් අධ්‍යයනයේ විධිමත් භාවය පිණිස අප විසින් වෙන් කරනු ලැබේ.
- ඉහළ සියඹලෑවේ සිට යෝධ ඇළ ගම්මානයේ මැද දක්වා කොටස.
- යෝධ ඇළ ගම්මානයේ මධ්‍ය කොටස.
- නව පොස්පේට් මාවතට ආසන්න යෝධ ඇළ ගම්මානයේ අවසන් කොටස.
අධ්‍යයන ක්ෂේත්‍රයට අයත් මෙම ප්‍රදේශවල දක්නට ලැබෙන ඉවුරු කොටස් හා ඒවායේ පුරාවිද්‍යාත්මක වටිනාකම පිළිබඳ ව වෙන වෙන ම විමසා බැලීම වැදගත් වේ.
4.2 ඉහළ සියඹලෑවේ සිට යෝධ ඇළ ගම්මානයේ මැද දක්වා කොටස
ඉහළ සියඹලෑවේ සිට යෝධ ඇළ ගම්මානය දෙසට ගමන් ගන්නා මාර්ගය සම්පූර්ණයෙන් ම ඉපැරණි යෝධ ඇළ වම් ඉවුර වේ. මෙම ඉවුර පුරාවිද්‍යාත්මක වශයෙන් ඉතා වැදගත් වන නමුත් නූතනයේ දී බොරළු ඇතිරූ මාර්ගයක් බවට පත්ව ඇති අන්දම නිරීක්ෂණය කළ හැකි විය. වම් ඉවුරේ වම්පස කුඩා කටු සහිත වනගහනයක් දැකිය හැකි විය. එමෙන් ම එම ප්‍රදේශය පහත්බිමක් ලෙස ද හඳුනාගත හැකි විය. යෝධ ඇළ ඉවුර මෙම ප්‍රදේශයේ දී පළලින් අඩි 10 කට ආසන්න ප්‍රමාණයක් ගන්නා අතර බොහෝ ස්ථානවල දී ඉවුරේ උස අඩි 20 කට ආසන්න වූ බව හඳුනාගත හැකි විය. යෝධ ඇළේ වම් ඉවුරේ දකුණු පසින් පැරණි යෝධ ඇළ ගමන් මාර්ගය වැටී තිබුණු අතර වැසි සමයේ දී එහි ජලය සක්‍රීය ව ගමන්ගන්නා අන්දම නිරීක්ෂණය විය. සිවභාවික ජල මාර්ගයේ තැන්තැන්වල ජලය වැසි සමයෙන් පසුව ද එකතු ව පවතින අන්දම දැකිය හැකි විය. යෝධ ඇළ ගම්මානයේ මැද දක්වා යෝධ ඇළෙහි ඉපැරණි වම් ඉවුර හා ඉපැරණි යෝධ ඇළේ ගමන් මාර්ගය දැකිය හැකි නමුත් වම් ඉවුර මාර්ගයක් ලෙස භාවිතා කිරීම පුරාවිද්‍යාත්මක අගයකින් යුක්ත මෙම පරිශ්‍රයට දැඩි හානියක් වන බව පැහැදිළි ය. යෝධ ඇළ ගම්මානයේ මුල් භාගයේ සිදු ව ඇති පුරාවස්තු හානිය පහත කරුණුවලින් තවදුරටත් පැහැදිළි වනු ඇත.
- යෝධ ඇළ වම් ඉවුර මාර්ගයක් ලෙස භාවිතා කිරීම නිසා හානි සිදුවීම.
- යෝධ ඇළේ ස්වභාවික ජල මාර්ගය අවහිර කර තිබීම.
- යෝධ ඇළ තුළ නිවාස ඉදිකර තිබීම.
- යෝධ ඇළ තුළ ව්‍යාපාරික ස්ථාන ඉදිකර තිබීම.
- යෝධ ඇළ තුළ ළිං, වැසිකිළි, සතුන් ඇති කිරීමේ වාසස්ථාන ආදී මානව අවශ්‍යතාවලට උචිත අංගයන් ඉදිකර තිබීම.
- යෝධ ඇළ ඉවුරේ සිට යෝධ ඇළ මැදින් මාර්ග ඉදිකර තිබීම.
- යෝධ ඇළෙහි ඉදිකර ඇති මාර්ග රැකගැනීම සඳහා යෝධ ඇළේ ජල පහරට ඔරොත්තු දෙන බෝක්කු යොදා තිබීම.
- යෝධ ඇළ වම් ඉවුර දිගේ අධිබල විදුලි රැහැන් පද්ධති ඇද තිබීම.
- යෝධ ඇළ ඉවුරේ සිට යෝධ ඇළ ඇතුළත ඉදිකළ නිවාස සඳහා විදුලි රැහැන් ඇද තිබීම.
- යෝධ ඇළෙහි බොහෝ කොටස්වල තේක්ක, පොල්, කෙසෙල් ආදී භෝග වගාවන් සිදුකර තිබීම.
(ක්ෂේත්ර අධ්‍යයන දත්ත, 2013)
යෝධ ඇළ ගම්මානයේ මුල් කොටස උක්ත හේතූන් නිසා දැඩි ලෙස යෝධ ඇළට සහ එහි ඉවුරට හානිදායක වී ඇති අන්දම පැහැදිළි ව හඳුනාගත හැකි විය.
4.3 යෝධ ඇළ ගම්මානයේ මධ්‍ය කොටස.
යෝධ ඇළ ගම්මානය මධ්‍ය කොටසට වත් ම යෝධ ඇළ බැම්මෙහි උස් ස්වභාවය දැකිය නොහැකි ය. මෙම ප්‍රදේශයේ දී යෝධ ඇළ බැම්ම දැඩි ලෙස හානියට ලක්ව ඇත. ඉවුරු කොටස් නිවාස ඉදිකිරීම සඳහා කපා ඇති අතර ඇතැම් ස්ථානවල දී ඉවුරු කොටස් හඳුනාගැනීමට අපහසු විය. මාර්ගය ද උස් වූ ස්වභාවයකින් දැකිය නොහැකි වූ අතර සමෝච්ඡ රේඛානුකූල ව යෝධ ඇළ ගලායාම නිසා මෙම තත්ත්වය ඇති වන්නට ඇතැයි උපකල්පනය කළ හැකි විය. ගම්මානය මුල් කොටසේ දී ඉවුරු කොටස් නිරුපද්‍රිත ව පැවතිය ද මධ්‍ය කොටසේ දී නිවාස, ඉවුර මත හා ඉවුර සමතලා කිරීමෙන් ඉදිකළ බව හඳුනාගත හැකි විය. එමෙන් ම මෙම ප්‍රදේශයේ යෝධ ඇළ ගමන්ගත් මාර්ගය ද අවහිර කර ඇති අන්දම පැහැදිළි ව දැකිය හැකි විය. වර්ෂා කාලයේ දී ගලා යන ජලය තම නිවාසවලට කරදරයක් වන හෙයින්, වෙනත් දිශාවලට ජලපහර හැරවීමට ප්‍රදේශවාසීන් කානු කපා ඇති අන්දම ද අපට දැකගත හැකි විය. නමුත් නිවාස ආසන්නයේ යෝධ ඇළේ ජලය ගමන්ගත් මාර්ගයේ දිය කඩිති විශාල ලෙස පවත්නා බව ද අපගේ අවධානයට ලක් විය. මෙම ප්‍රදේශය හරහා යෝධ ඇළෙහි ස්වභාවික ගමන් මාර්ගයේ ජලය ජනතාව පදිංචි නිවාස පිහිටි වතු හරහා අධික වර්ෂාවක් පවත්නා විට ගලා යන පටු ගමන් මාර්ගයක් දැකිය හැකි ය. යෝධ ඇළ ගම්මානයේ යෝධ ඇළ ඉතා දැඩි ව පුරාවිද්‍යාත්මක ව හානියට ලක් වූ ප්‍රදේශය ලෙස මෙම ප්‍රදේශය හඳුන්වා දිය හැකි ය.
4.4 නව පොස්පේට් මාවතට ආසන්න යෝධ ඇළ ගම්මානයේ අවසන් කොටස
යෝධ ඇළ ගම්මානයේ අවසන් කොටස නව පොස්පේට් මාවත නම් වූ දිවුල් වැව ගම්මානයට ආසන්න ප්‍රදේශය දක්වා විහිදේ. මෙම ප්‍රදේශයේ පැරණි යෝධ ඇළට නැගෙනහිරින් නව ජයගඟ ගලා යයි. ජය ගඟෙන් ගලන “ඩී” ඇළක් දිවුල් වැව ප්‍රදේශයට ගලා යයි. යෝධ ඇළ ගමෙහි අවසන් කොටසේ දී පැරණි යෝධ ඇළ හරහා නව ජයගඟ ගලාගොස් ඇති බව දක්නට ලැබුණි. එසේ වුව ද යෝධ ඇළෙහි ගමන් මාර්ගයෙහි කොටස් ජයගඟ දෙපසින් තවදුරටත් දැකිය හැකි ය. යෝධ ඇළ ගම්මානයට අයත් මීටර් 200 ක් පමණ වන කොටස වනගත ව පවත්නා අතර, පොස්පේට් පාලමෙන් උතුරට පැරණි යෝධ ඇළෙහි අභාවිත කොටසක් ඉදිරියට ගලා යයි.
යෝධ ඇළ ගමෙහි මධ්‍ය කොටසේ සිට ගලා එන පටු ජල පහර නිවාස ඉදි කිරීම නිසා හානියට පත් ව ඇත. ඇතැම් පිරිසි යෝධ ඇළ ඉවුර හෙළි පෙහෙළි කර වගාවන්ට යොදා ඇති බව දැකිය හැකි විය. යෝධ ඇළ ගම්මානයෙහි නව පොස්පේට් මාවතට ආසන්න ප්‍රදේශයේ දී අතීතයෙහි එහි වැඩි ජලය පිට කළ විශාල ගල් සොරොව්වක් දැකිය හැකි විය. මෙම ගල් සොරොව්ව ඉතා ශක්තිමත් බැම්මකින් බැඳ ඇති අතර අඩි 15 කට වඩා උසින් යුක්ත වූ අතර එහි පළළ අඩි 10 කට නොඅඩු විය. 1886 වන විට යෝධ ඇළ ප්‍රයෝජනයට ගත හැකි ඇළක් ව පැවති බව ආර්. ඩබ්ලිව් අයිවර්ස් වාර්තා කර ඇත(ෂැඩැරි, 1899). 1887 දී යෝධ ඇළ පද්ධතියේ මිනුම් කටයුතු සිදුකොට ග්‍රාමීය වැව් විසි දෙකක සොරොව් ඉදිකිරීම සිදු කර ඇත (ෂැඩැරි, 1899: 302). දිවුල් වැව ප්‍රදේශයේ දී යෝධ ඇළේ වංගුවක ඉංග්‍රීසීන් විසින් ඇති කරන ලද සොරොව්වක් ආශ්‍රයෙන් ලබා ගන්නා ජලය දිවුල් වැව වෙත රැගෙන ගිය ගමන් මාර්ගය ද මෙහි දී හඳුනාගත හැකි විය. යෝධ ඇළ සොරොව්වවේ සිට පැවති මෙම ගමන් මාර්ගය නූතනයේ කුඹුරු යායක් නිසා අභාවිතයට ගොස් ඇති බව පැහැදිළි විය. ඉංග්‍රීසි යුගයේ ඉදිකළ ගල් සොරොව්වට මඳක් දුරින් අනුරාධපුර යුගයේ දී සොරොව්වක් ලෙස භාවිතා කළේ යැයි සැක සිතිය හැකි ගල් සොරොව්වකින් ශේෂ වූ පාදම් ගල්, පැතළි ගල් පුවරු හා පැරණි ගඩොල් දැකිය හැකි විය. ගල් සොරොව්වට ආසන්න නිවසෙහි මිදුලට ද පැරණි යුගයේ පැතලි ගල් පුවරු රැගෙන ගොස් තිබූ අන්දම දැකිය හැකි විය. යුගයන් දෙකකට අයත් ගල් පුවරු හා තාක්‍ෂණය මෙම ස්ථානයේ පැවති යෝධ ඇළේ සොරොව් දෙකක් පිළිබඳ සාදක පෙන්නුම් කරයි.
- මුල් යුගයේ ආසන්න ගම්වැව්වලට ජලය ලබා දීමට භාවිතා කරන ලද ගල් සොරොව්ව.
- මුල් සොරොව්ව පිහිටි ස්ථානයේ ඉංග්‍රීසීන් විසින් ඉදිකරන ලද ගල් සොරොව්ව.
එම නිසා යෝධ ඇළෙහි ජල කළමනාකරණයේ ඉපැරණි තාක්‍ෂණය පිළිබඳ ව වැදගත් සාධකයක් අපට හඳුනාගත හැකි වේ. යෝධ ඇළ දෙපස පිහිටි වැව් සඳහා ජලය ලබා දෙමින් යෝධ ඇළ ගමන්කොට ඇති බව පැහැදිළි ව හඳුනාගත හැකි අතර මෙම පුරාවිද්‍යා වටිනාකමකින් යුත් සොරොව් දෙක ම අනාරක්‍ෂිත භාවය නිසා විනාශ වීමේ තර්ජනයකට මුහුණ පා ඇත.
යෝධ ඇළ ගම්මානයේ නව ජයගඟට ආසන්න අවසන් කොටසේ දී නැවත වතාවක් පැරණි යෝධ ඇළේ ඉවුරු කොටස් පැහැදිළි ව දැකිය හැකි ය. නමුත් ඉවුරු කොටස් නිවාස ඉදිකිරීම හා වගාවන් සඳහා විනාශකර ඇති අන්දම ද පැහැදිළි ව හඳුනාගත හැකි ය. ඉවුරට දකුණු පසින් යෝධ ඇළ ගමන්ගත් පැරණි මාර්ගය පැහැදිළි ව හඳුනාගත හැකි අතර වැසි සමයන් හි ජලය එහි ඒකරාශි වන අන්දම ද පැහැදිළි විය. මෙම ජල මාර්ගයේ මැද ළිං ඉදිකර ජලය ගලා යාමේ මාර්ග අවහිර කොට ඇති අන්දම ද දැකිය හැකි විය. අවසන් කොටසේ නිවාස යෝධ ඇළේ බැම්මට ඉතා සමීප ව ඉදිකොට ඇති අන්දම ද දැකිය හැකි විය. යෝධ ඇළෙහි පෞරාණික වටිනාකම පිළිබඳ ව එතරම් දැනුමක් නොපැවති ප්‍රදේශවාසීන් වර්ෂ 30 කට අධික කාලයක සිට මෙම ගම්මානයේ දී ඉපැරණි යෝධ ඇළට සහ එහි ඉවුරට හානි කර ඇති බව පැහැදිළි ය.
5. යෝධ ඇළ පුනරුත්ථාපන වැඩසටහන
ශ්‍රී ලංකාවේ ජාතික උරුමයක් වන යෝධ ඇළ 1977 මහවැලි කඩිනම් ව්‍යාපෘතිය නිසා අභාවිතයට යාම හේතුවෙන් විනාශ මුඛයට පත් විය. යෝධ ඇළේ සමෝච්ඡ රේඛානුකූල මාර්ගයේ සෙමින් ජලය බැස යාම සංවර්ධන ව්‍යාපෘතියට බාධාවක් ලෙස සැළකූ පරිපාලන සහ දේශපාලන බලාධිකාරය ජයගඟ නම් වූ නව ඇළ යෝධ ඇළ ගමන් මාර්ගයෙහි ඇතැම් තැන් හරහා කෙටි මඟකින් ඉදි කිරීම සිදු විය. අභාවිතයට ගිය යෝධ ඇළ පිළිබඳ හා එහි ජලය ගලා ගිය තාක්‍ෂණය පිළිබඳ බොහෝ දෙනා සාකච්ඡා කරනුයේ පැරණි යෝධ ඇළ තව දුරටත් ක්‍රියාත්මක වන බව සිතමිනි. නමුත් යෝධ ඇළ විනාශ වී ඇති බව අවබෝධ කරගන්නා රජය 2010 නොවැම්බර් 16 වන දින “ඓතිහාසික යෝධ ඇළ පුනර්ජීවන හා සංරක්‍ෂණයට පත් කිරීමේ යෝධ වැඩපිළිවෙල” නමින් වැඩසටහනක් ආරම්භ කරයි. මෙම වැඩසටහන සඳහා ආයතන 5 ක් දායකත්වය දැක්වූ බව එකී වැඩසටහන පිළිබඳ ව ඉදිකරන ලද සමරු ඵලකයේ සඳහන් වේ.
- ඓතිහාසික යෝධ ඇළ ප්‍රතිජීවනය හා සංරක්ෂණය කිරීමේ උපදේශක සභාව.
- යෝධ ඇළ සුරැකීමේ ජනතා ව්‍යාපාරය.
- වාරිමාර්ග දෙපාර්තමේන්තුව.
- ශ්‍රී ලංකා මහවැලි අධිකාරිය.
- වාරිමාර්ග හා ජල කළමනාකරණ අමාත්‍යාංශය.
ප්‍රාදේශීය දේශපාලන නායකත්වයක් යටතේ ආරම්භ කරන ලද යෝධ වැඩසටහනක් ලෙස නම් කළ යෝධ ඇළ පුනරුත්ථාපනය කිරීමේ වැඩසටහන වර්ෂ 3ක් ගතවන විට විශාල සමරු ඵලකයකට පමණක් සීමා වී ඇත. මෙම සමරු ඵලකය පිහිටා ඇත්තේ යෝධ ඇළ ගම්මානය ආරම්භ වන ස්ථානයේ ය.
6. යෝධ ඇළ ගම්මානයේ ජන ජීවිතය සහ පුරාවිද්‍යා උරුම කළමනාකරණය
යෝධ ඇළ ගම්මානය බිහි ව ඇත්තේ මෙයට වර්ෂ 30 කට පමණ පෙර අභාවිතයට ගිය යෝධ ඇළ ආශ්‍රිත ව ය. වර්ෂ දහස් ගණනක් ඉපැරණි සජීවී ඇළක් ලෙස පැවති යෝධ ඇළ අභාවිතයට යන ලද්දේ සංවර්ධන ව්‍යාපෘතියක් උදෙසා ගන්නා ලද දේශපාලන තීන්දුවක ප්‍රතිඵලයක් ලෙසිනි. යෝධ ඇළ ගම්මානයෙහි අවට ගම්වල මුල් පදිංචිකරුවන් සේ ම වෙනත් ප්‍රදේශවලින් පැමිණි ජනතාව ද දැකිය හැකි ය. යෝධ ඇළ ගම්මානය ඉදි වන්නේ යෝධ ඇළ අභාවිතයට යෑම සහ අභාවිතයට ගිය යෝධ ඇළෙහි පුරාවිද්‍යාත්මක වටිනාකම පිළිබඳ නිසි බලධාරීන් අවධානය යොමු නොකිරීමේ ප්‍රතිඵලයක් වශයෙනි. යෝධ ඇළ ගම්මානය යෝධ ඇළ තුළ ම ඉදි වී ඇති අතර යෝධ ඇළෙන් එපිට ප්‍රදේශයේ කැළෑ ඉඩම් රජයේ පොස්පේට් සමාගමට අයත් රක්‍ෂිත භූමියක් වේ. එකී හේතුව නිසා මෙම ගම්මානයේ නිවාස ඉදි වීම සහ මානව ක්‍රියාකාරකම් අභාවිතයට ගිය යෝධ ඇළ සහ එහි ඉවුරට දැඩි ලෙස බලපෑම් කිරීමට හේතු වී ඇත.
මහවැලි සංවර්ධන ව්‍යාපෘතිය සමාජගත වීමේ දී පුරාවිද්‍යා උරුමයට වඩා ආර්ථික සංවර්ධනයට මුල්තැන දුන් බවත්, දේශපාලන දෘෂ්ඨිවාදය ද සමාජ සංවර්ධනයට යොමු වූ බවත්, යෝධ ඇළ පිළිබඳ ඛේදවාචකයේ දී පැහැදිළි වේ. අභාවිතයට ගිය යෝධ ඇළෙහි ඉදි කළ යෝධ ඇළ ගම්මානයේ සමාජ ජීවිත පසු කාලීන ව පුරාවිද්‍යා උරුමය, සංවර්ධනය හා රාජ්‍ය ප්‍රත්පත්ති අතර උභතෝකෝටිකයකට මැදි වී සිටී. ඒ අනුව,
- පුරාවිද්‍යාත්මක උරුමයකට හානි වන නිසා යෝධ ඇළ ගම්මානයේ ජනතාවට ඉඩම් හිමිකම අහිමි කොට තිබීම.
- රජය විසින් යෝධ ඇළ ගම්මානය ග්‍රාම නිලධාරි කොට්ඨාසයක් ලෙස ලකුණු කර ඡන්ද අයිතිය ලබා දී ඇති අතර රජයේ පහසුකම් වන විදුලිය, මාර්ග, බෝක්කු වැනි පහසුකම් සළසා තිබීම.
පුරාවිද්‍යා උරුමයක් ලෙස සැළකෙන යෝධ ඇළ ආශ්‍රිත යෝධ ඇළ ගම්මානයේ ජීවත් වන ජනතාව ඉඩම් අයිතිය රජය මගින් අහිමිකොට ඇත. එකී හේතුවෙන් කෘෂිකාර්මික කටයුතු සිදු කරගැනීම සඳහා පහසුකම් අවම වීම නිසා ආහාර සඳහා ද බහුතර ජන පිරිසකට ගැටලු මතු වී ඇත. මෙම ගම්මානයේ බොහෝ පවුල් තවමත් දරිද්‍රතා මට්ටමින් පෙළෙන අතර සනීපාරක්‍ෂක පහසුකම් පවා අඩු මට්ටමකින් පවත්නා බව නිරීක්ෂණය කළ හැකි විය. පානීය ජල පහසුකම් පිළිබඳ තත්ත්වය ද සතුටුදායක නොවේ. ග්‍රාම නිලධාරී වරයෙකුට පමණක් රාජ්‍ය සේවය සීමා වී ඇති මෙම ප්‍රජාවගේ නිවාස හා දේපළ අයිතිය රජය මගින් සහතික කොට නොමැත. වර්ෂ 30 කට අධික කාලයක් ස්ථිර නිවාසවල ජීවත්වන මෙම ප්‍රජාවගේ හෙට දවස පිළිබඳ ප්‍රශ්න මතු වන්නේ පුරාවිද්‍යා උරුම කළමනාකරණ ක්‍රියාදාමය මත ය.
මෙම ගම්මානය තුළ රජයේ ක්‍රියාකලාපය ද පුරාවිද්‍යා උරුම විනාශයට බලපා ඇති බව පැහැදිළි ය. යෝධ ඇළ වම් ඉවුර උඩින් දිවෙන මාර්ගය සංවර්ධනය කරනුයේ රජයේ ප්‍රතිපාදනවලිනි. ඓතිහාසික යෝධ ඇළෙහි ඉවුර මත ලංකා විදුලිබල මණ්ඩලය විසින් අධිබල විදුලි රැහැන් ඇද ඇති අතර යෝධ ඇළ තුළ පිහිටි නිවාසවලට විදුලිය ලබා දීම ද සිදු කර ඇත. යෝධ ඇළ ඉවුරේ සිට යෝධ ඇළ මැදින් නිවාස කරා මාර්ග ඉදි කිරීමට ද, ඒවාට බෝක්කු ලබා දීමට ද ප්‍රාදේශීය දේශපාලඥයන් ක්‍රියාකර ඇත.
උක්ත කරුණු අනුව පුරාවිද්‍යාත්මක වටිනාකමකින් යුක්ත භූමියක ඉදි වූ ගමක් මුහුණ දෙන තත්ත්වය පිළිබඳ කරුණු පැහැදිළි වේ. එක් අතකින් පුරාවිද්‍යා පරිශ්‍රයක ජනාවාස පිහිටූවීම හේතුවෙන් අදාළ පුරා පරිශ්‍රයට සිදු වන හානි සුළුපටු නොවේ. අනෙක් අතින් දීර්ඝ කාලයක් ස්ථීර නිවාස ඉදිකරගෙන පදිංචි ව සිටි ජනතාව ඉවත් කොට පුරාවිද්‍යාත්මක ස්මාරක හෝ නටඹුන් ආරක්‍ෂා කළ හැකි ද යන ගැටලු ව මතු වේ. පුරාවිද්‍යා උරුම කළමනාකරණය සඳහා භාවිතා කළ යුතු ක්‍රමවේදය පිළිබඳ ව විධිමත් තීන්දුවකට පැමිණීමට මෙම ගැටලුවේ දී ප්‍රතිපත්ති සම්පාදකයන්ට සිදු වේ. සංවර්ධනය හා පුරාවිද්‍යා උරුම කළමනාකරණය අතර දෝලනය වන යෝධ ඇළ ගම්මානයෙහි ජනතාව ඉවත්කොට යෝධ ඇළ පුනර්ජීවනය කළ යුතු ද, නො එසේ නම් දැනට ඉතිරි ව ඇති පුරාවස්තු සංරක්ෂණය හා උරුම කළමනාකරණය සඳහා ප්‍රජා ජන සහභාගීත්වය ලබා ගන්නේ ද යන ගැටලු මේ මොහොතේ ඉස්මතු ව පවතී. පුරාවිද්‍යා උරුම කළමනාකරණය පිළිබඳ ව දේශීය ආකෘතියක අවශ්‍යතාවය මෙවන් ගැටලු සමඟ වඩාත් ඉස්මතු වේ.
7. සමාලෝචනය
ශ්‍රී ලංකාවේ ජල තාක්‍ෂණය පිළිබඳ ප්‍රබල සාධකයක් වූ ඓතිහාසික යෝධ ඇළ, එක්දහස් නවසිය සැත්තෑව දශකයේ අග භාගයේ කඩිනම් මහවැලි සංවර්ධන ව්‍යාපාරයෙන් ඉදි වූ නව ජය ගඟ නිසා අභාවිතයට පත් විය. අභාවිතයට පත් යෝධ ඇළ පිළිබඳ ව නිසි අවධානය අදාළ බලධාරීන්ගෙන් යොමු නොවීම හේතුවෙන් ප්‍රදේශයේ මානව ක්‍රියාකාරීත්වයෙන් ඉවුරු කොටස්වලට හා ඇළ මාර්ගයට විවිධ විනාශයන් සිදු විය. අත්හරින ලද යෝධ ඇළ ආශ්‍රීත ව බිහි වූ ගම්මානයක් ලෙස යෝධ ඇළ ගම්මානය හඳුනාගත හැකි විය. යෝධ ඇළ ගම්මානයේ මුල් කොටසේ යෝධ ඇළ ඉවුර මාර්ගයක් ලෙස භාවිතා කරන අන්දමත්, යෝධ ඇළ මාර්ගයෙහි ජනාවාස ව්‍යාප්ත ව ඇති අන්දමත් නිරීක්ෂණය කළ හැකි විය. ගම්මානයේ මැද ප්‍රදේශයේ දී යෝධ ඇළ සහ ඉවුර දැඩි හානියකට ලක් වී ඇති අතර අවසන් භාගයේ ද නිවාස ඉදි කිරීමට ඉවුරු කොටස් කපා ජල මාර්ගය අවහිර කර ඇති අන්දම පැහැදිළි ව දැකිය හැකි විය. පුරාවිද්‍යාත්මක වටිනාකමකින් යුක්ත භූමියක ඉදි වූ ගමක් හේතුවෙන් මෙම ගම්මානයේ පදිංචිකරුවන්ගේ ඉඩම් අයිතිය අහෝසිකොට ඇති අතර ආර්ථික හා සමාජීය වශයෙන් ඔවුන් දැඩි දුෂ්කරතාවන්ට මුහුණ දී ඇත. නමුත් මෙම ගම්මානයට රජය මගින් විදුලිය, මාර්ග පහසුකම්, ජලය බැස යාමේ පහසුකම් හා ඡන්ද අයිතිය ද ලබා දී ඇත. පුරාවිද්‍යාත්මක වැදගත්කමකින් යුක්ත පරිශ්‍රයක ජනාවාසකරණය සිදු වී ඇත්තේ බලධාරීන්ගේ නොසැලකිළිමත්භාවය හේතුවෙනි. දීර්ඝ කාලයක් ගම්මානයක් ලෙස යෝධ ඇළ ගම ක්‍රියාත්මක වෙමින් පැවති කාල වකවානුවක රජය යෝධ ඇළ ප්‍රතිජීවනය කිරීමේ වැඩසටහනක් ආරම්භ කරන ලදී. ජාතික උරුමයක් වන යෝධ ඇළෙහි පුරාවිද්‍යා උරුමය කළමනාකරණය කිරීම සඳහා යෝධ ඇළ ගම්මානය ඉවත් කළ යුතු ද? යන ගැටලුව මෙහි දී මතු විය. යෝධ ඇළ ගම්මානයේ ජනතාව පුරාවිද්‍යා උරුම කළමනාකරණය හා රාජ්‍ය ප්‍රතිපත්ති මත තවදුරටත් සිර වී ඇත. පුරාවිද්‍යා උරුම කළමනාකරණය පිළිබඳ ව දේශීය ආකෘතියක අවශ්‍යතාවය මෙවන් ගැටලු සමඟ වඩාත් ඉස්මතු වේ.
ආශ්‍රිත ග්‍රන්ථ
Ievers. R.W.(1899). Manual of the north central province,
Colombo.
Mendis .G.C. (1944). Ceylon Under the Brtish, Colombo.
Stramge. W.L.(1909) Report on irrigation in Ceylon: it's
History, Organization and Administration,
Colombo.
Karunananda, U. B.(2006) Nuwarakalawiya and The note central province
under british administration.1833-1900
බණ්ඩාර, දර්ශන, 2012. “පැරණි යෝධ ඇළ වම් ඉවුරු කොටස් පිළිබඳ පුරාවිද්‍යාත්මක ගවේෂණයක්”, පුන්කලස: දෙවන වෙළුම, ජාතික පුරාවිද්‍යා සමුළුව, කොළඹ : පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව.
ලංකා විශ්වවිද්‍යාලයේ ලංකා ඉතිහාසය ස කාණ්ඩය, ස භාගය(1964) සංස්, හේමචන්ද්‍ර රාය, කැළණිය: විද්‍යාලංකාර විශ්වවිද්‍යාලය.
දත්තදායක නාමාවලිය
අනුෂා සඳමාලි, අවු: 24, ග්‍රාම නිලධාරි, යෝධ ඇළ ගම්මානය, එප්පාවල, සම්මුඛ සාකච්ඡාව, 2013.02.06
අර්. ටී. බණ්ඩාර, අවු: 28, සංවර්ධන සහකාර, යෝධ ඇළ ගම්මානය, එප්පාවල, සම්මුඛ සාකච්ඡාව, 2013.02.06
පළුගස්වැව උපරතන හිමි, අවු: 35, පරිවේනාධිපති, ගල්කන්දේ පුරාණ විහාරය, එප්පාවල, සම්මුඛ සාකච්ඡාව, 2013.02.06
එස්. විපුලරත්න, අවු: 44, තැපැල් සේවක, යෝධ ඇළ ගම්මානය, එප්පාවල, සම්මුඛ සාකච්ඡාව, 2013.02.08
ඩී. කේ. තිලකසිරි, අවු: 52, ගොවිතැන, අකුරු ලිවීමට කියවීමට හැකියාව ඇත, යෝධ ඇළ ගම්මානය, එප්පාවල, සම්මුඛ සාකච්ඡාව, 2013.02.08
එච්. එම්. සුමනාවතී, අවු: 51, ගොවිතැන, අකුරු ලිවීමට කියවීමට හැකියාව ඇත, යෝධ ඇළ ගම්මානය, එප්පාවල, සම්මුඛ සාකච්ඡාව, 2013.02.08